اگر نگاهی به شواهد تاریخی بیندازیم به قطعیت نمی‌توان گفت که برای اولین بار، ایده دریافت مالیات توسط چه کسی بیان شد. با این حال ویلهلم فون زیمنس و توماس آدامز از اولین کسانی هستند که این مفهوم را بیان کردند و درباره آن مطالبی را عنوان نمودند. با این حال این موریس لوره است که همه او را به عنوان پدر مالیات بر ارزش افزوده می‌شناسند. مهمترین دلیل آن تلاش‌های او در این زمینه به منظور پیاده سازی یک سیستم جامع و قابل اجرا می‌باشد.
مالیات بر ارزش افزوده چیست؟
ماليات بر ارزش افزوده نه تنها ماليات نسبتاً ساده ای است بلكه رايج ترين ماليات در دنياي امروز نيز محسوب می شود. لذا قبل از هر موضوعی بايد ديد تعريف ارزش افزوده و ماليات بر ارزش افزوده چيست. از ديدگاه اقتصادی، ارزش افزوده مابه التفاوت ارزش ستانده و ارزش داده است. اما در تدوين قانون, به لحاظ ارائه نگرش مطلوب اجرايی, اين تعريف بر اساس استانداردهای حسابداری و با تكيه بر روش صورتحساب ارائه می شود. بر اين اساس، ارزش افزوده را تفاوت بين ارزش كالاها و خدمات عرضه شده با ارزش كالاها و خدمات خريداری شده يك شخص در يك دوره معين تعريف می كنند.
با توجه به تعريف مذكور، ماليات بر ارزش افزوده نوعی ماليات چند مرحله ای است كه در مراحل مختلف زنجيره توليد و يا خدمات ارائه شده اخذ می گردد. اين ماليات در واقع نوعی ماليات بر فروش چند مرحله ای است كه خريد كالاها و خدمات واسطه ای را از پرداخت ماليات معاف می كند.
تاریخچه مالیات بر ارزش افزوده
در اکثر کشورهای جهان، صادرکنندگان از پرداخت مالیات بر ارزش افزوده معاف می‌شوند و کالاهای وارداتی مشمول مالیات بر ارزش افزوده قرار می‌گیرند. از طرف دیگر، این نوع مالیات معمولاً از مصرف اخذ می‌شود و نه از تولید. به همین دلایل، اخذ مالیات بر ارزش افزوده توان رقابت پذیری صنایع داخلی کشورها را تحت تأثیر قرار نمی‌دهد و آن‌ها را از ورود به بازارهای بین المللی بازنمی دارد.
نکته دیگری که درباره مالیات بر ارزش افزوده نباید از نظر دور داشت این است که در اخذ این نوع از مالیات، عدالت مالیاتی نیز مورد توجه قرار گرفته است. چون بار اصلی این مالیات به تمامی بر عهده مصرف کنندگان است، معمولاً کسانی که بیشتر مصرف می‌کنند، مالیات بر ارزش افزوده بیشتری می‌پردازند. در عین حال، در اکثر کشورها مصرف کالاهای اساسی مشمول این نوع از مالیات نمی‌شود و مردم به خاطر مصرف مایحتاج و کالاهای اساسی متحمل هیچ هزینه اضافی نمی‌شوند.
مجموعه این دلایل اکثر دولتها در سراسر جهان را واداشته است اخذ مالیات بر ارزش افزوده را یکی از مطمئن‌ترین راه‌ها برای تأمین هزینه‌های عمومی کشورهای خود بدانند. حتی کشورهایی مثل عربستان و سایر کشورهای عربی حوزه خلیج فارس که سال‌ها از راه فروش نفت ارتزاق می‌کردند، برنامه‌های جدی برای پیاده سازی نظام مالیات بر ارزش افزوده در سالهای آینده دارند تا از این طریق بتوانند وابستگی خود را به اقتصادهای نفتی کاهش دهند.
در این دوره مالیات بر ارزش افزوده عمده ترین منبع درآمدی در فرانسه، آلمان، بلژیک، هلند، دانمارک، نروژ و سوئد بود. اگر چه این نوع مالیات در یک دهه رشد چندانی نداشت اما در نیمه دوم دهه ۱۹۸۰و ۱۹۹۰به اوج رسید تا جایی که در دو دهه پایانی قرن بیستم سریع ترین رشد را در کشورهای جهان داشت و بر اساس آخرین آمار مالیات بر ارزش افزوده هم اکنون در یکصد و چهل کشور دنیا اجرا می شود.
انواع مالیات بر ارزش افزوده :
این نوع مالیات به سه دسته مالیات بر ارزش افزوده
۱) تولید
۲) درآمد
۳) مصرف تقسیم می شود.
۱) مالیات بر ارزش افزوده تولید :
این نوع مالیات کل مخارج به استثنای مخارج دستمزدی دولت را مشمول پرداخت مالیات می داند.
۲) مالیات بر ارزش افزوده درآمد:
این نوع مالیات نیز مخارج ناخالص سرمایه گذاری، قسمتی از مخارج کل و پایه مالیات بر ارزش افزوده از نوع تولید را تشکیل می دهد. همچنین کل مخارج واقعی اقتصاد روی کالاهای سرمایه ای را در یک دوره زمانی نشان می دهد.
۳) مالیات بر ارزش افزوده از نوع مصرف:
این نوع مالیات معادل مالیات بر خرده فروشی است.
روش های اجرای مالیات بر ارزش افزوده
در حال حاضر متداول ترین ابزار برای اجرای این سیستم روش اعتباری یا فاکتورنویسی (تعیین بدهی مالیاتی از طریق به کارگیری نرخ ثابت مالیات روی کل فاکتورهای فروش و کسر مقدار مالیات پرداختی بر خریدهای واسطه ای) و روش تفریحی (کسر خریدهای بنگاه تجاری از فروش و اعمال نرخ مالیاتی بر مقدار خالص) است.
تاریخچه مالیات بر ارزش افزوده در ایران
لایحه مالیات بر ارزش افزوده برای اولین بار در دی ماه 1366 تقدیم مجلس شورای اسلامی گردید. لایحه مزبور در کمیسیون اقتصادی مجلس مورد بررسی قرار گرفته و پس از اعمال نظرات به صحن علنی مجلس ارائه گردید ولی پس از تصویب 6 ماده از آن به تقاضای دولت به دلیل اجرای سیاست تثبیت قیمت ها و مشکلات اقتصادی ناشی از جنگ تحمیلی، دولت لایحه مربوطه را از مجلس شورای اسلامی پس گرفت.
در سال 1370 دپارتمان امور مالی صندوق بین المللی پول نیز، اجرای سیستم مالیات بر ارزش افزوده را توصیه کرد. با توجه به احساس نیاز و نظرات کارشناسان و متخصصین داخلی و بین المللی در رابطه با برقراری چنین نظام مالیاتی، برنامه استقرار این نظام مالیاتی در اواخر دهه 1370 مجدداً در دستور کار دولت جمهوری اسلامی قرار گرفت و نهایتاً لایحه مربوطه تدوین و پس از سیر طولانی خود در شهریور 1381 به تصویب هیات وزیران رسید و در مهر ماه همان سال به مجلس شورای اسلامی ارائه شد و نهایتاً در اردیبهشت ماه سال 1387 به تصویب مجلس رسید. این قانون در تاریخ 1387/07/01 به صورت آزمایشی برای مدت 5 سال در کشور به اجرا درآمد.
چرا ماليات بر ارزش افزوده را بايد اجرا کرد؟
امروزه با تكيه صرف بر درآمدهای نفتی كه ذخاير آن محدود و پايان پذير و قيمت بين‌المللی آن نيز متغيير می‌باشد، نمی‌توان ابزار لازم جهت توسعه اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی دراز مدت در كشور را فراهم نمود. مسئوليت‌های گسترده دولت در زمينه‌های متفاوت و خصوصاً انتظار جامعه از دولت كه استقرار امنيت، امكانات رفاهی و درمانی، آموزش و ... آحاد جامعه می‌باشد، هزينه‌های سرسام آوری را بر دولت تحميل می‌نمايد كه تأمين آن از محل درآمدهای فروش نفت به هيچ وجه درست نمی‌باشد.
ميزان درآمدهای مالياتی نيز كه منبع صحيح تأمين اين هزينه‌ها برای دولتها می‌باشد، در سالهای گذشته به هيچ وجه تكافوی هزينه‌های جاری دولت را نمی‌نمايد. بدين لحاظ دولت از سالهای پيش در فكر تغيير و اصلاح ساختار نظام مالياتی كشور كه حداقل عوارض را برای فعاليت های اقتصادی مولد در كشور داشته و موجب افزايش درآمدهای مالياتی دولت گردد، بود. ليكن به جهت درگير بودن كشور در جنگ تحميلی و سپس دوران سازندگی پس از آن شرايط لازم جهت اجرای آن فراهم نگرديد.